Υπάρχουν διάφορες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις. Η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία (ΓΣΘ) πήρε τη σημερινή της μορφή στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και περιγράφηκε από τον θεμελιωτή της, Aaron T. Beck, ως μία ενεργητική, συνεργατική, βραχύχρονη και δομημένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση.
Πρόκειται για μία ερευνητικά τεκμηριωμένη θεραπευτική προσέγγιση που έχει αποδειχθεί εξαιρετικά αποτελεσματική για ένα μεγάλο εύρος ψυχολογικών δυσκολιών, όπως οι διαταραχές άγχους και η κατάθλιψη.
Η θεραπεία εστιάζει στο να βοηθηθούν οι θεραπευόμενοι να αποκτήσουν πλήρη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν στη ζωή τους (αυτογνωσία) και να αναγνωρίσουν τα μοτίβα της προκατειλλημένης σκέψης τους και της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς τους. Μέσω της συστηματικής συζήτησης και των προσεκτικά δομημένων συμπεριφορικών ασκήσεων οι θεραπευόμενοι βοηθιούνται για να τα αξιολογήσουν και να τα τροποποιήσουν.
Μέσω της γνωσιακής συμπεριφοριστικής προσέγγισης μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τον τρόπο με τον οποίο όλες οι αντιδράσεις μας είναι μέρος μίας περίπλοκης αλληλεπίδρασης δράσεων και αντιδράσεων. Δεχόμαστε το νόμο της φυσικής ότι κάθε δράση προκαλεί μία αντίδραση, αλλά δεν αναγνωρίζουμε πάντα ότι αυτό έχει εφαρμογή και στην ψυχολογία. Οι πράξεις μας έχουν αποτελέσματα στους γύρω μας, όπως και οι δικές τους πράξεις σε εμάς. Ένα χαμόγελο σε κάποιον που μας κοιτάει θα προκαλέσει μία αντίδραση στο άτομο αυτό.
Ίσως μας χαμογελάσει και εκείνος, αξιολογώντας το σαν έναν απλό χαιρετισμό∙ εναλλακτικά, μπορεί να το ερμηνεύσει ως μία πρόσκληση για να μας πλησιάσει και να μας μιλήσει∙ υπό άλλες συνθήκες, η αντίδραση του μπορεί να είναι άγχους ή εχθρότητας, αν νομίζει ότι τον κοροϊδεύουμε. Όποια και να είναι η δράση μας θα προκαλέσει μία αντίδραση και αυτή η αντίδραση με τη σειρά της θα μας επηρεάσει. Ακόμη και την «απουσία αντίδρασης» (έλλειψη αναγνώρισης από τον άλλον ότι του χαμογελάσαμε) θα την ερμηνεύσουμε με κάποιο τρόπο και θα μας προκαλέσει κάποια αντίδραση. Έτσι, τα κοινωνικά μας περιβάλλοντα επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας και η συμπεριφορά μας επηρεάζει τα κοινωνικά μας περιβάλλοντα. Σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, το ίδιο ισχύει για τη σωματική μας και οικονομική μας κατάσταση.
Στη γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία, εστιάζουμε ιδιαίτερα στις αλληλεπιδράσεις που συμβαίνουν εντός του εαυτού μας. Οι σκέψεις μας –ή αλλιώς οι γνωσίες μας-, τα συναισθήματα μας, οι σωματικές μας αντιδράσεις και οι συμπεριφορές μας αλληλεπιδρούν ποικιλοτρόπως. Για παράδειγμα, η Μαρία σχεδιάζει μία εκδρομή στη φύση στην οποία ανυπομονεί για να πάει. Όμως, όταν έρχεται η ημέρα της προγραμματισμένης εκδρομής, βρέχει. Αν αυτό το γεγονός την οδηγήσει να σκεφτεί «η μέρα μου καταστράφηκε», τότε η συναισθηματική της αντίδραση θα είναι τόσο άσχημη όσο ο καιρός, σωματικά το πιο πιθανό είναι να αισθανθεί κατάπτωση και η συμπεριφορά της μπορεί να είναι να μείνει στο σπίτι.
Από την άλλη πλευρά, αν η βροχή την οδηγήσει να σκεφτεί «Χρειάζομαι ένα καινούριο πλάνο για σήμερα», τότε οποιαδήποτε συναισθηματική αντίδραση απογοήτευσης μπορεί να ξεπεραστεί από σκέψεις για το τι άλλο θα μπορούσε να σχεδιάσει για εκείνη την ημέρα. Αυτό θα προκαλέσει μία σωματική αντίδραση αυξημένης ενέργειας για σχεδιασμό και μία σειρά από συμπεριφορές προγραμματισμού εναλλακτικών επιλογών. Συνεπώς, ο τρόπος που θα ερμηνεύσει κάποιος το γεγονός (δηλαδή, ο τρόπος που θα σκεφτεί για τη βροχή) επηρεάζει τη συναισθηματική, σωματική και συμπεριφορική του αντίδραση και τελικώς το πώς θα εξελιχθεί η μέρα του.
Όταν πρόκειται για ένα μεμονωμένο γεγονός με μικρές επιπτώσεις, όπως στο παραπάνω παράδειγμα, τότε το αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο ερμηνεύεται το γεγονός είναι μικρής σημασίας. Ωστόσο, όταν ποικίλα γεγονότα μαζικά ερμηνεύονται με έναν συγκεκριμένο αρνητικό τρόπο, τότε φαίνεται να υπάρχει ένα αρνητικό μοτίβο σκέψης που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή του ατόμου. Συχνά μπορεί να είναι πολύ βοηθητικό για εμάς να ερμηνεύουμε καταστάσεις με βάση τις συγκεκριμένες αντιλήψεις και πεποιθήσεις μας. Όμως, κάποιες φορές αυτές οι παγιωμένες πεποιθήσεις μπορεί να αποδεικνύονται προβληματικές. Για παράδειγμα, ο Αλέξανδρος σκέφτεται ότι φαίνεται χαζός όταν συστήνεται σε άλλους ανθρώπους και το συναίσθημα που του προκαλείται είναι έντονο άγχος ή ακόμη και φόβος.
Έτσι, βιώνει σωματικές αντιδράσεις στομαχικής ενόχλησης, ταχυπαλμίας και εφίδρωσης. Αυτές οι σωματικές αντιδράσεις τον κάνουν να αισθάνεται ακόμα περισσότερο άγχος. Εάν η συμπεριφορά του είναι να φύγει από την κατάσταση, σύντομα αισθάνεται ανακούφιση και οδηγείται στο να σκέφτεται ότι πραγματικά είναι ανίκανος να διαχειριστεί τέτοιες κοινωνικές καταστάσεις και πως στο μέλλον πρέπει να τις αποφεύγει. Αυτός ο τρόπος ερμηνείας ενισχύεται ακόμη περισσότερο από τη σωματική αίσθηση εξάντλησης που αισθάνεται αργότερα, που του δείχνει ότι δε μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτές τις καταστάσεις, επειδή τον εξαντλούν. Σε αυτό το παράδειγμα, ο Αλέξανδρος φαίνεται να έχει διαμορφώσει κάποιες συγκεκριμένες αρνητικές πεποιθήσεις που θα επηρεάζουν τις αντιδράσεις του σε μελλοντικά γεγονότα. Συνεπώς, διαμόρφωσε πεποιθήσεις που θα του δημιουργούν προβλήματα στο μέλλον, αν δεν τις αναγνωρίσει και δε βρει τρόπους να τις αλλάξει.
Βασική αρχή της γνωσιακής συμπεριφοριστικής θεραπείας είναι ότι οι παγιωμένες πεποιθήσεις που έχει κάποιος, οι οποίες καθοδηγούν τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύει τις καταστάσεις στην καθημερινότητά του –δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο σκέπτεται-, καθώς και οι συμπεριφορές που αναπτύσσει για να διαχειρίζεται τις καταστάσεις που προκύπτουν είναι μαθημένες. Επομένως, όταν αυτές οι πεποιθήσεις και οι συμπεριφορές δεν είναι βοηθητικές, μπορεί να τις αλλάξει μέσα από μία καινούργια διαδικασία μάθησης.
Ένα βασικό χαρακτηριστικό της γνωσιακής συμπεριφοριστικής θεραπείας είναι ότι εστιάζει στα προβλήματα που αντιμετωπίζει κάνεις στο παρόν – στα προβλήματα «του εδώ και τώρα». Όταν τα τρέχοντα προβλήματα συνδέονται με γεγονότα του παρελθόντος, τότε γίνεται αναφορά στο παρελθόν για να βρεθούν συνδέσεις και να αποκτηθεί πλήρης κατανόηση της τωρινής δυσλειτουργικής συμπεριφοράς. Η θεραπεία βασίζεται στη συνεργασία μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου. Από κοινού θα θέσουμε τους στόχους που είναι σημαντικοί για εσάς, θα αποφασίσουμε για τις τεχνικές που θα εφαρμοστούν και θα οργανώσουμε το θεραπευτικό πλάνο που θα σας βοηθήσει για να ξεπεράσετε τις δυσκολίες σας.
Η Ιωάννα Γρηγοράκη είναι πιστοποιημένη ψυχοθεραπεύτρια Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Ψυχοθεραπείας έπειτα από τετραετή εκπαίδευση σύμφωνα με τα κριτήρια της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για τη Συμπεριφοριστική και Γνωσιακή Θεραπεία (EABCT) στο Ινστιτούτο Έρευνας και Θεραπείας της Συμπεριφοράς (ΙΕΘΣ) στη Αθήνα.
Βιβλιογραφία:
J. Beck. (1995). Cognitive therapy: basics and beyond. (2nd Ed.). New York: Guilford press.
R. Leahy. (2017). Cognitive Therapy Techniques: A Practitioner’s Guide. (2nd Ed.): New York: Guilford Press
Ψυχολόγος
